Vissenmonitoringsonderzoek

Het is ongelooflijk wat er in de afgelopen jaren al ontdekt is in de Leidse grachten

Download hier de folder

• Steeds meer vissen, exoten en beschermde soorten (en steeds minder fietsen en ander afval).
• Bewoners, instanties en ook de media zijn dolenthousiast na het zien van de mooie onderwaterbeelden op deze website.
• Daarom bestudeert Onder water in Leiden, geadviseerd door de lokale KNNV-afdeling en andere instanties het onderwaterleven inmiddels in veel meer wateren in de stad.
• Projectleider Aaf Verkade mag dit met speciale toestemming ook snorkelend doen.

Biodiverse onderwaterwereld: een schatkamer aan informatie

• "Bewoners onderzoeken bewoners", leerzaam, leuk en goed voor de buurtcohesie!
• Welke diersoorten leven er in het water voor je deur? Kijk op 'jouw wijk' of het stadswater in jouw wijk al snorkelend onderzocht is of gaat worden.
• Hoe maken de waterdieren gebruik van de waterplanten, doodlopende stukjes met stilstaand water en kunstriffen zoals winkelwagens?

Wat we nu al weten

• Uit de waarnemingen van 2010 tot en met 2023 is gebleken, dat er minimaal 26 verschillende vissoorten en vier kreeft- en krabbensoorten zijn aangetroffen.
• En de aal, rivierdonderpad. de kleine modderkruiper en zeeprik horen bij de meest bijzondere en waardevolle vissoorten in de stad
• In mei 2015 werd twee keer de bot gespot (een zoet-/zoutwatersoort, dus geen dwaalgast)
• Bovendien zijn er vier soorten moerasschildpadden gezien en gefotografeerd, waaronder ook kruisingen
• Lees hier het artikel in Natura (van de KNNV) dat over ons onderzoek verscheen in juni 2017

Waar we ons verder in willen verdiepen

• Zijn er nog rivierdonderpadden over in de stadswateren, na de influx van alle exotische grondels en kreeften?
• Zijn er nog méér exotische vissoorten in Leiden, dan de reeds ontdekte marmer-, zwartbek- en Kaukasiche dwerggrondels?
• Zitten er nog meer beschermde soorten uit de Natuurwet bij (grote modderkruiper, bittervoorn (ja!) e.a.)?
• Zitten de gevlekte en rode Amerikaanse rivierkreeft en Chinese wolhandkrab overal in Leiden?
• Hoeveel schildpadden telt elk 'afgesloten' watergebied. Zijn het er meer dan drie,  leggen ze al eieren? We doen dit voor onze onderzoekspartner stichting RAVON

Onderzoeksvragen en antwoorden

Hoeveel van de ontdekte soorten maken van het visreservaat gebruik om er te paaien?

Antwoord: De huidige cijfers geven aan: ten minste 13 soorten:

• baars
• blankvoorn
• brasem
• karper (in elk geval om er te amoureuze banden te smeden)
• marmergrondel
• rivierdonderpad
• rietvoorn
• snoek
• zeelt
• zwartbekgrondel
• en de gevlekte en rode Amerikaanse rivierkreeft

Waarom een Smoelenboek van herkenbare vissen?

Veel verschillende grote vissen én de kleinere rivierdonderpad worden al individueel herkend door de onderzoekers. Antwoord:

• Dit biedt mogelijkheden om diverse zaken nader te bestuderen, zoals:
• De interactie met soortgenoten (denk aan het groepsdier zeelt).
• De territoriumgrootte per dier (denk aan de solitaire snoek).
• Wondheling (na bijvoorbeeld een gevecht).
• Bewoners boven water krijgen eerder 'een band' met de bewoners onder water als ze die ook werkelijk op individueel niveau leren kennen. Vaak gaan ze dan nóg beter voor hun eigen leefomgeving zorgen en daarmee ook voor het 'huis van de vis'.

Kijk voor de bij de onderzoekers 'bekende vissen' op de pagina Smoelenboek.

Waar heeft het succesvol terugzien van individuele vissen mee te maken?

Antwoord:

• Met de natuurlijke verspreiding in de stad, doordat alle waterwegen in verbinding staan met elkaar.
• Het feit of de soort territoriumgericht is (zoals zeelt - zoals naar alle waarschijnljikheid uit het vissenmonitoringsonderzoek in Havenwijk-Zuid blijkt)
• Of verstoring (door bijvoorbeeld bouwwerkzaamheden en kademuurrenovatie) in het onderzoeksgebied plaatsvinden
• En uiteraard ook met het aantal (snorkel-)monitoringsrondes. In sommige jaren zijn dat er 25 in de wijk, andere jaren meer dan 50.

Kan de populatiegrootte per diersoort vastgesteld worden m.b.v het Smoelenboek?

• ...en zo ja, nemen de populaties dan in grootte toe of af?
• Daarvoor is meerjarig onderzoek nodig, ten minste vijf jaar.
• Voor de rivierdonderpadden (zie tekening hierboven) geldt dat ze zeer sterk in aantal afnemen, op alle onderzoekslocaties. Oorzaken: o.a. verstoring door vervuiling (bouwwerkzaamheden en zwemmende honden in voorheen heldere slootjes), predatie door de invasieve exoten zwartbekgrondel en rivierkreeft en concurrentie om schuil- en voortplantingsplekken (marmergrondel, zwartbekgrondel).

Lees meer ...

Wat kunnen de oorzaken zijn van een geslonken populatie?

Te denken valt aan:

• Natuurlijke oorzaken zoals ziekte, extreme watertemperaturen (zuurstofgebrek) en kroosvorming (zuurstofgebrek)
• Menselijke factoren, zoals vangst zonder terug te zetten, vergeten het water voldoende door te laten stromen bij (bagger-)werkzaamheden (zuurstofgebrek), uitheemse soorten uit te zetten die ofwel prederen op inheemse soorten dan wel nieuwe ziekten bij zich dragen.
• Deze lijst is verre van compleet, maar het geeft je een indruk hoe divers de oorzaken kunnen zijn van een afname van populaties.
• Meerjarig wetenschappelijk onderzoek, waarbij verschillende partijen samenwerken en maatregelen treffen, kunnen de de populaties wellicht weer een beetje vooruit helpen.

Heeft de watertemperatuur invloed op de komst van karpers naar de wijk?

Zo ja, wat is die kritieke temperatuur dan? (Dit zou kunnen samenhangen met warmere paaiwateren buiten de wijk.) Mogelijk antwoord:

• de watertemperatuur heeft in elk geval ook invloed op de komst van de karpers naar het onderzoeksgebied.
• In 2013 waren ze 10 weken later dan in 2012, mogelijk vanwege het lange, koude voorjaar.
• In 2014 zagen we er begin april (vroeg in het jaar) en medio oktober ('laat' in het jaar) nog eentje zwemmen.
• In 2015 werd de eerste pas op 20 juli gespot.
• In 2019 waren ze op 3 en 4 juni reuze actief, met ten minste 8 individuen. De watertemperatuur was toen iets meer dan 20 graden om 06 uur 's morgens. Ze waren na 4 juni weer vertrokken naar ondiepere wateren, om daar hun eieren af te zetten. N.a.w. heeft de opwarming van het klimaat en daarmee het grachtenwater invloed op de komst van de dieren naar onze wijk voor paairituelen.

Waarom zijn er zo weinig zeelten geteld in 2012?

Het aantal waarnemingen was op één hand te tellen, i.t.t. de tientallen waarnemingen in 2011.

• Mogelijk antwoord: In 2013 is met hulp van sportvisser en vissenmonitor Denzell een speciale paaiplek ontdekt in de wijk, waar zich veel individuen ophouden als het water warmer is dan 23 graden.
• Daar werd nog niet eerder snorkelend gemonitord, vandaar wellicht het lage aantal waarnemingen in 2012.
• En inderdaad: in de jaren erna wordt er 's zomers volop zeelt gezien, waaronder veel bekende individuen!
Zie daarvoor ook het Smoelenboek.

Zijn er elk jaar evenveel Chinese wolhandkrabben?

• In 2010 zijn ze volop gezien, in 2011 en 2012 geen enkel exemplaar, ook geen dode.
• Gelukkig zijn er in 2013, 2014 en 2015 weer enkele gespot, zowel levende als dode.

Hieronder het antwoord van Hans Adema van het Natuur Informatie Centrum bij Naturalis:

• "Wolhandkrabben zijn trekkers. Ze gaan als jonge krab vanuit zee naar de bovenloop van rivieren en trekken als volwassen krab in september en oktober weer naar zee om te paren, eieren te leggen en na het uitkomen van de larven te sterven.
• de Chinese wolhandkrab (2011)Het ene jaar zijn er meer dan het andere, daar zit een vreemde, nog niet verklaarde cyclus van 25 jaar in.
• Van heel algemeen, zeg maar een plaag vormend, tot zo goed als uitgestorven!
• In het land van herkomst erkent men deze cyclus nog niet en daardoor worden ze in rivieren van de Mekong met uitsterven bedreigd omdat ze ook in arme jaren gevist worden!"

Zie de pagina kreeftachtigen voor meer informatie.

Lees meer ...

Hoe zit dat met het komen en gaan van snoeken in het onderzoeksgebied?

Ofwel: Vertrekken de snoeken uit het visreservaat om elders te paaien, of komen hun partners hier juist heen omdat er voldoende waterplanten zijn om de eitjes in te leggen?

Antwoord 1:
• In 2013 zijn maar weinig individueel herkende snoeken uit 2010-2012 teruggezien, en al helemaal niet op hun 'vaste locaties' uit 2012.
• In 2014 vonden we één bekende snoek (Snoek-11) dood terug in de wijk.
• Antwoord 2: Anno 2015 lijkt het er sterk op dat de meeste volwassen snoeken (beide seksen) vertrekken uit de wijk voor de paai. Ze komen daarna wel weer terug, maar moeten dan opnieuw territorium vinden en verdedigen.
• Verwondingen zijn dan ook vaak zichtbaar in april-mei. Dat maakt wel weer, ze duidelijker individueel herkenbaar zijn, zolang de wonden nog niet zijn geheeld!
• We hebben gezien dat (erg) jonge snoekjes in het visreservaat de beschutting van de waterplanten gebruiken om zich te verschuilen voor m.n. elkaar (snoeken zijn rovers, die elkaar ook wel opeten). Maar of ze in de wijk geboren zijn of ernaartoe trekken nadat ze geboren zijn buíten de wijk, dat kan allebei.

Waarom worden er in het voorjaar vaak meerdere dode (grote) snoeken gevonden?

• Er zijn in 2013 binnen korte tijd vijf grote volwassen snoeken dood gevonden in/nabij het onderzoeksgebied.
• Ook in 2014 vonden we in april/mei een aantal grote dode snoeken, maar gelukkig niet zoveel als het jaar ervoor.
• Datzelfde geldt voor 2016 en 2018.

Antwoord:

• Het zijn in de meeste gevallen vrouwelijke dieren.
• Die gaan al vroeg in het jaar paaien. Ze leggen dan miljoenen eitjes en dat kost veel energie. Als er vanwege de winterperiode weinig prooivis rondzwemt, kunnen ze het energieverlies door het afpaaien en koude water niet meer aan en sterven ze.

Verdiep je in de Leidse grachten

Tellen van vissen kan op heel veel manieren, wel 11!
Onder water in Leiden leidt samen met bewoners gidsen op in o.a. de volgende methodes:

• Langs de kant lopen, overdag
• Zaklampvissen (langs de kant lopen als het donker is)
• Dumpsterdiving (in de drijfvuilcontainer van de Uniper opgeviste kadavers veiligstellen en determineren)
• Slootjescheppen XL (met specialisten op de kant én in het water)
• Snorkelend (dat mogen alléén de projectleider en trainees met speciale toestemming van de gemeente Leiden en de waterpolitie)

Voor elk wat wil(d)s

Na het meedoen aan een aantal verschillende excursies kan een bewoner zelf bepalen of hij of zij actief mee wil gaan vissenmonitoren voor het onderzoek. Daarin zijn ook een aantal 'functies' te onderscheiden:

• Signaleerder (vanaf de kant signaleren of er vis zwemt, of er afval drijft e.d. en dat doorgeven aan de projectleider)
• Monitorder (met een telformulier op pad en vissen gaan tellen, ook afval actief uit de grachten halen e.d.)
• Excursieleider (alle bovendstaande functies incl. het rondleiden van groepjes mensen langs de kant, overdag en 's avonds)

Neem een virtuele duik in de Leidse grachten!

Al 26 soorten vis geteld in de Leidse grachten...and counting!

• Bewoners van de Havenwijk voeren al sinds 2013 het Leidse KNNV-vissenmonitoringsonderzoek uit.
• Wat dat opleverde aan onverwacht mooie onderwaterbeelden, zie je als je 'rondsnorkelt' op deze website.
• Steeds meer bewoners - ook uit andere Leidse wijken - doen met ons mee en samen vinden we soms zelfs nieuwe soorten.
• Dat kan omdat we voor het eerst in een nieuwe wijk onderzoek doen, of omdat er nieuwe exoten in al jarenlang onderzochte wijken opduiken, zoals de zwartbekgrondel.
• De meest recent ontdekte soorten zijn de Kaukasische dwerggrondel (Fred), de Zeeprik (Alf) en de Spiering (Brigitte).

Schoonmaken en inventariseren van de grachten: Doe mee!

• We vinden bij het schoonmaken van de grachten nogal eens opvallende zaken: een briefje van tien euro dat erin gewaaid is, een jonge snoek tussen het drijfvuil. Het loont om goed te kijken en op te letten.
• Meedoen aan het onderzoek en opruimen van de grachten kan natuurlijk, zo kan je opschoonkano's lenen van partner Plastic Spotter.
• Of wil je een keer mee zaklampvissen? Schijn je licht op de sterren in de grachten! Kijk op de kalender wanneer we weer gaan.
• Kijk daarvoor op de activiteitenkalender en ook onder het menu 'Wat wil jij doen?'
• Leer meer over (het voorkomen van) zwerfafval in en om onze grachten via de quiz

Voor wie houden we de grachten schoon en melden we olievlekken?

• Voor de vissen: de bewoners 'onder water',
• Maar ook voor de bewoners 'boven water' - denk aan de watersporters, de watervogels en de schildpadden.
• We laten het grofvuil dat niet in de weg ligt voor het bootverkeer op zijn plek liggen: dat is bijna altijd een kunstrif geworden en dient als begin van de circle of life onder water.

Schildpadden? Zitten die in de Leidse grachten?!

• Jazeker! En andere exoten, zoals Chinese wolhandkrabben, Amerikaanse rivierkreeften en Oost-Europese grondels.
• Doe de vissenquiz en leer meer over de diverse soorten bewoners in de grachten.

Flashlightfishing, just one of 10 methods we use to count fish

Their first American crayfish! (exotic species, though)

Would you believe this photo was taken in a canal?

Our canals are full of (young) fish; at least 22 species!

Handpicked media are invited to interview our team

Missisippi slider turtles, at home in Leiden too

A bullhead (rivierdonderpad) saved by Nick

Trashurehunting in the canals, with unbelievable finds!

Unieke Miniatuur Zoutkistjes te koop!

• De afgelopen jaren heeft vrijwilliger Pieter de Jong met de hand uiterst secuur de zoutkisten nagemaakt in miniatuurvorm.
• Als u er een aanschaft, ondersteunt u daarmee ons bewonersproject Onder water in Leiden. 
• U kunt er van alles in doen, zoals kantoorgerei, snoepgoed, of zout!

Diverse modellen

• Net als de bakken op de echte zoutkistenroute hebben ook deze miniaturen revisierondes doorgemaakt.
• Er zijn exemplaren uit 2018, 2020 en 2021; elke miniatuur is uniek.
• U heeft geen vrije keuze in de soort vis die u toegestuurd krijgt, tenzij u dat wel graag wilt!
• Stuur in dat geval eerst een e-mail met de gewenste afbeelding, dan kijken wij of die nog op voorraad is. Vervolgens maakt u het bedrag over via de bestelmodule onderaan deze pagina.
• Stuurt u ook een e-mail, wanneer u meer dan één exemplaar wilt bestellen. 

Diverse prijzen, afhankelijk van verzending

• Indien we het zoutkistje naar u opsturen, kost het in totaal 30 euro (incl. verzendkosten).
• Als u het zoutkistje bij Aaf komt ophalen (op afspraak), kost het 25 euro. U krijgt na de betaling van de 30 euro, bij Aaf thuis vijf euro contant terug.  

Slootjescheppen XL

In aanvulling op het bestaande slootjescheppen, waarbij deelnemers zelf op de kant staan met een schepnet, lig ik in het water en zoek daar naar vondsten.

Slootjescheppen XL doe ik in samenwerking met docenten en begeleiders van: 

• schoolklassen
• musea
• overige lesinstanties (Natuur om de Hoek) 
• wijkverenigingen
• sport- of opruimclubs
• natuurgidsen van de IVN en KNNV

Hoe gaat dat in zijn werk?

• De docenten bereiden de les voor door mijn website te laten zien en enkele filmpjes die al eerder gemaakt zijn op de locatie (bijv. de Leidse Hout)
• De deelnemers bereiden zich voor door vragen te bedenken en op te schrijven.
• Ruim van te voren zet ik op locatie mijn materialen klaar en neem ik alvast een 'proefduikje' in het water: hoeveel doorzicht is er, hoe zijn de vissen vandaag, ligt er afval voor het grijpen
• Na de introductie door de leiding krijg ik het woord: ik stel mezelf voor en leg uit welk werk ik doe. Vragen van de leerlingen beantwoord ik natuurlijk!
• De groepjes leerlingen krijgen gedurende de sessie een aantal keren een vondst aangeboden, waarover ik vragen stel en ook vragen beantwoord.
• Na afloop vatten we onze vangsten samen en beantwoord ik de laatste vragen. 

Wat vind ik zoal in het stadswater?

• Grote en kleine zoetwatermosselen
• Gezonken drijfvuil (plastic verpakkingen)
• Dieren in afval (is dat een "kunstrif" of niet? En zo ja: moet het terug?)
• Exoten (Amerikaaanse rivierkreeften, Oost-Europese grondels of Chinese wolhandkrabben)
• Bijzonder afval: een limonadefles van 90 jaar oud of een portemonnee

Voor- en nabereiding

• Het is altijd mogelijk om (gratis) de anatomisch correcte kleurplaat van het stadswaterleven van OWL te downloaden en dubbelzijdig af te drukken voor de deelnemers. Daaraan kan de docent zelf een prijsvraag koppelen.
• Op locatie heb ik gratis informatieve folders bij me en ansichtkaarten in vis-vorm
• Voor de activiteit mailen we een paar keer over speciale wensen of eisen
• Na de activiteit stuur ik een aantal foto's/filmpjes van het onderwaterleven door, veelal op een 'eigen pagina' van die waterpartij in die wijk. 

In aanvulling op de lessen

• Een bezoek van de klas aan het Educatiecentrum van Onder water in Leiden
• Een stadswandeling langs de educatieve Zoutkistenroute
• Een excursie Zaklampvissen (na zonsondergang) over overdag (met speciale zonnebrillen)
• Een rondvaart met de leerlingen om drijfvuil te vissen uit de grachten
• Een digitale quiz (met antwoorden voor de docent)
• In groepjes profielwerkstukken maken over één van de onderwerpen die voorbijkwamen (Global Goals, exotenbeheer, welstandsvuil, opwarming en verzilting van het water)
• Een bezoek van Aaf in de klas (bij slecht weer/in de wintermaanden)

Kosten/Delen

• deze worden vaak sam-sam gedeeld door de afdeling NatuurEducatie (NDE) van de gemeente Leider en de school/opdrachtgever
• het is ook mogelijk om daar nog een derde partij bij te betrekken, zoals de afdeling Beheer, als de waterpartij tijdens de les ook wordt schoongemaakt van gezonken afval.

Watertuinen en Broednesten

• Al sinds 2009 hebben de Havenwijkbewoners ervaring met watertuinen --> hier vind je de watertuin-geschiedenispagina
• De bewoners onderhouden de watertuinen zelf, o.a. m.b.v. de opschoonkano's. 
• Inmiddels liggen ze in verschillende wijken, naar volle tevredenheid van bewoners, stadsdieren en plezier- en rondvaart.
• Grote en kleine vissen vinden het heerlijk om eronder te rusten, foerageren en socializen, zie het filmpje hieronder.
• In juni 2020 is er een watertuin in de Oranjegracht geplaatst, die groeit al uitbundig. 
• De vijf watertuin in de Binnenvestgracht konden we aanschaffen m.b.v. cofinanciering door het H.L. Druckerfonds en Wijkvereniging Tussen de Rijnen.

Broednesten

• Dit zijn kleine eilandjes zonder beplanting. Al groeien ze soms vanzelf uit tot mini-watertuintje!
• Allereerst zijn ze bedoeld als broednest voor de meerkoeten die anders in de versteende (en goed opgeruimde) grachten niet terecht kunnen.
• Vervolgens profiteren ook andere (water-) vogels ervan: eendenpullen, poetsende zwanen, te water geraakte duiven en jonge meeuwen.
• Ook schildpadden worden er zonnebadend op gezien. In de koude Nederlandse wateren zijn die ten dode opgeschreven, tenzij ze kunnen opwarmen.
• Lees hier meer over schildpadden in de Leidse regio.

2021-2022

• In juni 2021 zijn er vijf watertuinen en 2 broednestjes geplaatst in de Binnenvestgracht t.h.v. het Lakenplein en bij Speeltuin de Doorbraak.  
• Dit treintje watertuinen konden we aanschaffen m.b.v. cofinanciering door het Hoogheemraadschap van Rijnland, Fonds 1818 en De Groene Motor/Zelf Doen

Hieronder staan fotoseries van het project Watertuinen in de Binnenvestgracht