Kraakhelder water!

Ja, er drijft weleens afval, maar dat ruimen we samen op en dan...

 ... dan is er zóveel moois te zien ónder het oppervlak en erdoorheen kijkend! Dat laat ik u graag op deze website zien. Iedere inventarisatietocht is weer een duik in het diepe:

Het zicht in de grachten verschilt dagelijks, van helder tot troebel (ik deel het in in vijf niveaus).

• Van ca. maart t/m november is het helder tot zeer helder (5-3).
• Hieronder foto's van 'zicht 5 tot 0', waarbij 5 zeer helder is en 0 uiterst troebel.
• Het grachtenwater in de Havenwijk is van 2013 t/m juli 2015 en in 2019 jaarlijks getest: de uitslag was dat het van prima kwaliteit is! Het is echter niet van officiële zwemwaterkwaliteit, daarvoor wordt te weinig getest.
• Ook worden er bijv. nog teveel eendjes gevoerd, waardoor er extra veel vogelpoep in de gracht terecht komt.
• LET OP: OWL heeft voor het snorkelend vissenmonitoren een speciale ontheffing, omdat zwemmen in de Leidse grachten per APV verboden is.
• Lees hier wat Rijnland zelf vertelt in de Zakgids voor het Zaklampvissen, over hun aandeel in het beheer en onderhoud van schoon stadswater. (Tekst gaat onder de fotoserie door)

Zicht 5 - Uitstekend

Je ziet de vissen van veraf aan komen, onder water kan je 'de overkant' van de gracht zien en vanaf de kant individuele vissen herkennen. De trajecten met de meeste waterplanten en minste boten en brasems bieden het perfecte uitzicht!

• Links: zeelt in de schaduw in een heldere gracht.
• Rechts: zeelt in de zon, echter onder een laag 'flab' (floating algae beds). Met in de verte o.a. een school baarsjes. Dit is het niveau bij een watertemperatuur van ca. 22 graden.

 
Zicht 4 - Goed

Vissen en objecten duidelijk in beeld, details en individuen te herkennen. Dit is het niveau van (gemiddeld) medio maart - eind oktober.

• Links: baarsjes rond een kunstrif met een zicht van ruim 3 meter in de nazomer.
• Rechts: Karper op inspectie, in het voorjaar, nog geen zon in dit traject. Het dier komt gelukkig dichtbij voor een 'interview', waardoor je ziet hoe helder het water eigenlijk is. De karper is op ongeveer 50 cm van de lens.

Zicht 3 - Redelijk

Van een afstandje zijn vissen te herkennen. Dit heeft vaak te maken met het openen van het gemaal bij Katwijk en doorsluizen van water via onze wijk naar zee in anticipatie op flinke regenval of het verhogen van het boezempeil in de zomer)

• Links: Brasem en een zicht van zo'n 2 meter, mei/juni, met opkomende gele plomp.
• Rechts: zeelt in water zonder direct zonlicht. Het is vertroebeld door algengroei, die loskomt van plompeblad als er een boot voorbij vaart. In de ochtend is het vaak nog erg helder (maar dan is er weer geen zon in dit traject).

Zicht 2 - Matig

Alleen van dichtbij zijn details te onderscheiden. Dit niveau is er vaak als er een boot voorbij is gevaren of als de brasems flink hebben ontbeten in dat traject (en de bodem is daarbij omgewoeld).

• Links: brasem met halve staart - zicht is minder, mede vanwege de laagstaande zon en actieve brasems.
• Rechts:  Zwanen kunnen er ook een bende van maken onder water wanneer ze algen eten. Noot: Deze foto is gemaakt van het deel van het traject dat ze nog níet hebben begraasd - en dus nog helder is, zoals het normaal is.

 
Zicht 1 - Slecht

Je schrikt van een opdoemende vis en je hebt elke keer het gevoel dat je een schim ziet, terwijl dat (meestal) niet zo is.
Gelukkig komt dit steeds minder vaak voor! 

• Links: snoek die opdoemt in de herfst (laagstaande zon en afstervende waterplanten).
• Rechts: Alleen van heel dichtbij zie je dat deze scheepsschroef vol met plastic zakken zit

 
Zicht 0 - Erwtensoep

Je ziet geen hand voor ogen. Of erger nog: je ziet ze 'vliegen'; je dénkt een vis te zien opdoemen, maar het is er geen. Op zo'n moment zwem ik altijd naar een ander traject, in de hoop dat het daar helderder is.

• Links: Bootverkeer met een te diepe staart of teveel PK's zorgt voor kapotte waterplanten en opwaaiende modder.
• Rechts: De invloed van boten op opkomende gele plomp. De meerkoeten slepen het groen gelukkig wel vaak mee naar hun nesten.

Aquarium-onderzoek

'Mijn Aquarium' met stadsgrachtbewoners en opgedoken schatten

• Sinds het sluiten van de AquaHortus2015 tentoonstelling eind september 2015 is Aaf in het bezit van een groot aantal soorten grachtbewoners.
• De 10 aquaria in haar recent 'kreeftenproof' gemaakte educatief centrum (= woonkamer!) en de vijver in de achtertuin.
• Of er binnenkort een open aquariumdag is, kun je zien op de kalender, daar kun je je ook aanmelden
• De leden van de Leidse Aquarium en Terrariumvereniging de Natuurvriend en stichting RAVON adviseren Aaf over de aquaria (deksels i.v.m. ontsnappingen!), pompjes, diervoeder én het houden van de dieren.
• Zo heeft zij ook in de winter nauw contact met haar buren onder water, zonder dat ze de kou in hoeft.

Op deze pagina publiceert Aaf regelmatig foto's van grachtbewoners zoals:

• Stekelbaarsjes (3D en 10D)
• (Driehoeks)mosselen
• Amerikaanse rivierkreeften (jong en oud en Rode en Gevlekte)
• Chinese wolhandkrab, Zuiderzeekrab
• Zeelt
• Aal (voorheen genoemd: paling)
• Zwartbekgrondels en Marmergrondels
• Witvissen zoals Brasem, Kolblei, Rietvoorn (voorheen ruisvoorn) en Blankvoorn
• Pos

Speciaal grondelonderzoek in de stadsgrachtenaquaria (en in de grachten)

• Aaf heeft een meerjarig onderzoek uitgevoerd naar het gedrag van de inheemse rivierdonderpad en zijn concurrenten, de exotische zwartbek- en marmergrondel alsook de kreeften en krabben. Stichting RAVON heeft hiervoor een speciale subsidie gegeven.
• Volg via Twitter @owinleiden wat zij zoal heeft ontdekt, zoals het verdwijnen van de rivierdonderpad uit de Leidse stadswateren.
• Of er binnenkort een open aquariumdag is, waarbij je Sjaak, Boksi e.v.a. dieren van dichtbij kunt zien, kun je checken op de kalender; daar kun je je ook aanmelden voor een bezoekje aan de stadsgrachtenaquaria.

Vissenmonitoringsonderzoek

Het is ongelooflijk wat er in de afgelopen jaren al ontdekt is in de Leidse grachten

Download hier de folder

• Steeds meer vissen, exoten en beschermde soorten (en steeds minder fietsen en ander afval).
• Bewoners, instanties en ook de media zijn dolenthousiast na het zien van de mooie onderwaterbeelden op deze website.
• Daarom bestudeert Onder water in Leiden, geadviseerd door de lokale KNNV-afdeling en andere instanties het onderwaterleven inmiddels in veel meer stadswateren in de stad.
• Projectleider Aaf Verkade mag dit met speciale toestemming ook snorkelend doen.

Biodiverse onderwaterwereld: een schatkamer aan informatie

• "Bewoners onderzoeken bewoners", leerzaam, leuk en goed voor de buurtcohesie!
• Welke diersoorten leven er in het water voor je deur? Kijk op 'jouw wijk' of het stadswater in jouw wijk al snorkelend onderzocht is of gaat worden.
• Hoe maken de waterdieren gebruik van de waterplanten, doodlopende stukjes met stilstaand water en kunstriffen zoals winkelwagens?

Wat we nu al weten

• Uit de waarnemingen van 2010 tot en met 2021 is gebleken, dat er minimaal 23 verschillende vissoorten en vier kreeft- en krabbensoorten zijn aangetroffen.
• En de aal, rivierdonderpad. de kleine modderkruiper en zeeprik horen bij de meest bijzondere en waardevolle vissoorten in de stad
• In mei 2015 werd twee keer de bot gespot (een zoet-/zoutwatersoort, dus geen dwaalgast)
• Bovendien zijn er vier soorten moerasschildpadden gezien en gefotografeerd, waaronder ook kruisingen
• Lees hier het artikel in Natura (van de KNNV) dat over ons onderzoek verscheen in juni 2017

Waar we ons verder in willen verdiepen

• Zit de rivierdonderpad ook elders in de stadswateren, zo ja, waar zitten echte populates en hoe beschermen we die samen het beste
• Zijn er nog méér exotische vissoorten in Leiden, dan de reeds ontdekte marmer- en zwartbekgrondels
• Zitten er nog meer beschermde soorten uit de Natuurwet bij (grote modderkruiper, bittervoorn (ja!) e.a.).
• Zitten de gevlekte en rode Amerikaanse rivierkreeft en Chinese wolhandkrab overal in Leiden
• Hoeveel schildpadden telt elk 'afgesloten' watergebied. Zijn het er meer dan drie,  leggen ze al eieren? We doen dit voor onze onderzoekspartner stichting RAVON

Onderzoeksvragen en antwoorden

Hoeveel van de ontdekte soorten maken van het visreservaat gebruik om er te paaien?

Antwoord: De huidige cijfers geven aan: ten minste 13 soorten:

• baars
• blankvoorn
• brasem
• karper (in elk geval om er te amoureuze banden te smeden)
• marmergrondel
• rivierdonderpad
• rietvoorn
• snoek
• zeelt
• zwartbekgrondel
• en de gevlekte en rode Amerikaanse rivierkreeft

Waarom een Smoelenboek van herkenbare vissen?

Veel verschillende grote vissen én de kleinere rivierdonderpad worden al individueel herkend door de onderzoekers. Antwoord:

• Dit biedt mogelijkheden om diverse zaken nader te bestuderen, zoals:
• De interactie met soortgenoten (denk aan het groepsdier zeelt).
• De territoriumgrootte per dier (denk aan de solitaire snoek).
• Wondheling (na bijvoorbeeld een gevecht).
• Bewoners boven water krijgen eerder 'een band' met de bewoners onder water als ze die ook werkelijk op individueel niveau leren kennen. Vaak gaan ze dan nóg beter voor hun eigen leefomgeving zorgen en daarmee ook voor het 'huis van de vis'.

Kijk voor de bij de onderzoekers 'bekende vissen' op de pagina Smoelenboek.

Waar heeft het succesvol terugzien van individuele vissen mee te maken?

Antwoord:

• Met de natuurlijke verspreiding in de stad, doordat alle waterwegen in verbinding staan met elkaar.
• Het feit of de soort territoriumgericht is (zoals zeelt - zoals naar alle waarschijnljikheid uit het vissenmonitoringsonderzoek in Havenwijk-Zuid blijkt)
• Of verstoring (door bijvoorbeeld bouwwerkzaamheden en kademuurrenovatie) in het onderzoeksgebied plaatsvinden
• En uiteraard ook met het aantal (snorkel-)monitoringsrondes. In sommige jaren zijn dat er 25 in de wijk, andere jaren meer dan 50.

Kan de populatiegrootte per diersoort vastgesteld worden m.b.v het Smoelenboek?

• ...en zo ja, nemen de populaties dan in grootte toe of af?
• Daarvoor is meerjarig onderzoek nodig, ten minste vijf jaar.
• Voor de rivierdonderpadden (zie tekening hierboven) geldt dat ze zeer sterk in aantal afnemen, op alle onderzoekslocaties. Oorzaken: o.a. verstoring door vervuiling (bouwwerkzaamheden en zwemmende honden in voorheen heldere slootjes), predatie door de invasieve exoten zwartbekgrondel en rivierkreeft en concurrentie om schuil- en voortplantingsplekken (marmergrondel, zwartbekgrondel).

Lees meer ...

Wat kunnen de oorzaken zijn van een geslonken populatie?

Te denken valt aan:

• Natuurlijke oorzaken zoals ziekte, extreme watertemperaturen (zuurstofgebrek) en kroosvorming (zuurstofgebrek)
• Menselijke factoren, zoals vangst zonder terug te zetten, vergeten het water voldoende door te laten stromen bij (bagger-)werkzaamheden (zuurstofgebrek), uitheemse soorten uit te zetten die ofwel prederen op inheemse soorten dan wel nieuwe ziekten bij zich dragen.
• Deze lijst is verre van compleet, maar het geeft je een indruk hoe divers de oorzaken kunnen zijn van een afname van populaties.
• Meerjarig wetenschappelijk onderzoek, waarbij verschillende partijen samenwerken en maatregelen treffen, kunnen de de populaties wellicht weer een beetje vooruit helpen.

Heeft de watertemperatuur invloed op de komst van karpers naar de wijk?

Zo ja, wat is die kritieke temperatuur dan? (Dit zou kunnen samenhangen met warmere paaiwateren buiten de wijk.) Mogelijk antwoord:

• de watertemperatuur heeft in elk geval ook invloed op de komst van de karpers naar het onderzoeksgebied.
• In 2013 waren ze 10 weken later dan in 2012, mogelijk vanwege het lange, koude voorjaar.
• In 2014 zagen we er begin april (vroeg in het jaar) en medio oktober ('laat' in het jaar) nog eentje zwemmen.
• In 2015 werd de eerste pas op 20 juli gespot.
• In 2019 waren ze op 3 en 4 juni reuze actief, met ten minste 8 individuen. De watertemperatuur was toen iets meer dan 20 graden om 06 uur 's morgens. Ze waren na 4 juni weer vertrokken naar ondiepere wateren, om daar hun eieren af te zetten. N.a.w. heeft de opwarming van het klimaat en daarmee het grachtenwater invloed op de komst van de dieren naar onze wijk voor paairituelen.

Waarom zijn er zo weinig zeelten geteld in 2012?

Het aantal waarnemingen was op één hand te tellen, i.t.t. de tientallen waarnemingen in 2011.

• Mogelijk antwoord: In 2013 is met hulp van sportvisser en vissenmonitor Denzell een speciale paaiplek ontdekt in de wijk, waar zich veel individuen ophouden als het water warmer is dan 23 graden.
• Daar werd nog niet eerder snorkelend gemonitord, vandaar wellicht het lage aantal waarnemingen in 2012.
• En inderdaad: in de jaren erna wordt er 's zomers volop zeelt gezien, waaronder veel bekende individuen!
Zie daarvoor ook het Smoelenboek.

Zijn er elk jaar evenveel Chinese wolhandkrabben?

• In 2010 zijn ze volop gezien, in 2011 en 2012 geen enkel exemplaar, ook geen dode.
• Gelukkig zijn er in 2013, 2014 en 2015 weer enkele gespot, zowel levende als dode.

Hieronder het antwoord van Hans Adema van het Natuur Informatie Centrum bij Naturalis:

• "Wolhandkrabben zijn trekkers. Ze gaan als jonge krab vanuit zee naar de bovenloop van rivieren en trekken als volwassen krab in september en oktober weer naar zee om te paren, eieren te leggen en na het uitkomen van de larven te sterven.
• de Chinese wolhandkrab (2011)Het ene jaar zijn er meer dan het andere, daar zit een vreemde, nog niet verklaarde cyclus van 25 jaar in.
• Van heel algemeen, zeg maar een plaag vormend, tot zo goed als uitgestorven!
• In het land van herkomst erkent men deze cyclus nog niet en daardoor worden ze in rivieren van de Mekong met uitsterven bedreigd omdat ze ook in arme jaren gevist worden!"

Zie de pagina kreeftachtigen voor meer informatie.

Lees meer ...

Hoe zit dat met het komen en gaan van snoeken in het onderzoeksgebied?

Ofwel: Vertrekken de snoeken uit het visreservaat om elders te paaien, of komen hun partners hier juist heen omdat er voldoende waterplanten zijn om de eitjes in te leggen?

Antwoord 1:
• In 2013 zijn maar weinig individueel herkende snoeken uit 2010-2012 teruggezien, en al helemaal niet op hun 'vaste locaties' uit 2012.
• In 2014 vonden we één bekende snoek (Snoek-11) dood terug in de wijk.
• Antwoord 2: Anno 2015 lijkt het er sterk op dat de meeste volwassen snoeken (beide seksen) vertrekken uit de wijk voor de paai. Ze komen daarna wel weer terug, maar moeten dan opnieuw territorium vinden en verdedigen.
• Verwondingen zijn dan ook vaak zichtbaar in april-mei. Dat maakt wel weer, ze duidelijker individueel herkenbaar zijn, zolang de wonden nog niet zijn geheeld!
• We hebben gezien dat (erg) jonge snoekjes in het visreservaat de beschutting van de waterplanten gebruiken om zich te verschuilen voor m.n. elkaar (snoeken zijn rovers, die elkaar ook wel opeten). Maar of ze in de wijk geboren zijn of ernaartoe trekken nadat ze geboren zijn buíten de wijk, dat kan allebei.

Waarom worden er in het voorjaar vaak meerdere dode (grote) snoeken gevonden?

• Er zijn in 2013 binnen korte tijd vijf grote volwassen snoeken dood gevonden in/nabij het onderzoeksgebied.
• Ook in 2014 vonden we in april/mei een aantal grote dode snoeken, maar gelukkig niet zoveel als het jaar ervoor.
• Datzelfde geldt voor 2016 en 2018.

Antwoord:

• Het zijn in de meeste gevallen vrouwelijke dieren.
• Die gaan al vroeg in het jaar paaien. Ze leggen dan miljoenen eitjes en dat kost veel energie. Als er vanwege de winterperiode weinig prooivis rondzwemt, kunnen ze het energieverlies door het afpaaien en koude water niet meer aan en sterven ze.

Waarom grachtsnorkelen?

Zwemmen, grachtsnorkelen resp. wildzwemmen leeft steeds meer in binnen- en buitenland.

Een kleine greep uit een aantal bijzondere publicaties of initiatieven:

• Damesvijver midden in Londen, Hampstead Heath, Trouw bijlage Tijd, 30 november 2019. (Foto: Getty Images).
  Boekje dat bij dit artikel hoort bestellen? 'At the pond. Swimming at the Hampstead Ladies Pond', Daunt Books, €12,20 (via Bol.com). 
• Outdoor swimming society - outdoor swimming can be hard to define, and we don’t really want to pin it down. Perhaps the one shared element for all of us is that we swim under an open sky.
• Water matters: zwemmen in een gracht: is het risico voorspelbaar?
• 'Burgerwetenschap geeft uitstekend beeld van de natuur', Trouw, internet, 5 oktober 2015.
  Geparafraseerde quote: "Burgermetingen geven gedetailleerd de effecten van klimaatverandering in de achtertuinen weer."
• Why Copenhagen has almost perfect water, over het 'stadsbad' in de haven van Copenhagen.

Leiden Swim-In en Rapenburgrace

In het Galgewater, rond de Beestenmarkt en in de Witte Singel in Leiden organiseert zwemvereniging LZ1886 sinds 2011 zwemwedstrijden. Middenin de binnenstad. Het kán dus echt, mits de condities juist zijn.

• LZ 1886 vraagt hiervoor (net als Onder water in Leiden) speciale toestemming.
• én het grachtenwater wordt van te voren getest.
• bovendien wordt de zwemroute opgeschoond en ontdaan van fietsen en winkelwagens, door de zwemclub en duikers van gelieerde verenigingen.
• zie ook prachtgracht.nl

Amsterdam 'koploper' met (toen nog prinses) Máxima in de grachten

• 'Prinses Máxima zwom op 10 september 2012 mee met de Cityswim in de Amsterdamse grachten. Ook daar is het water dus steeds schoner. Er zwemmen zelfs brak- en soms zoutwatervissoorten.
• Amsterdam haalde 25 juni 2011 de NRC met haar 'wildzwemmers' ('een duik voor de deur').
• Amsterdam heeft al een stadsbad, waarmee aandacht wordt gevraagd voor schoon oppervlaktewater.

LET OP/Disclaimer:

De Algemeen Plaatstelijke Verordening van Leiden vermeldt dat zwemmen en baden in de Leidse grachten verboden is. Onder Water in Leiden heeft speciale toestemming gekregen om gedurende de looptijd van het Project Vissenmonitoring snorkelend de vissen te tellen en op te schonen. Dit gebeurt op een voor iedereen in en op het water zo veilig mogelijke wijze.

Meer publicaties over schone stadsgrachten in binnen- en buitenland

Lees meer

Vraagvis: wat vingen de futen?

De titel zegt u waarschijnlijk niet veel, dus hier komt de uitleg!

• Een 'vraagvis' is een vis die op dit moment nog niet op naam gebracht is.
• Er kijkt een specialist naar de beelden en het wachten is op zijn antwoord. 
• De watervogelmethode is een van een dozijn telmethodes die we in het visreservaat gebruiken om de visstand in kaart te brengen.
• Zo zijn er bijvoorbeeld ook nog het snorkelen, zaklampvissen en drijfvuilvissen met schepnet (waar vaak bijvangsten in zitten).
• Aaf maakte een serie screenshots waarbij de vis het duidelijkst is te zien:

• Het filmpje staat hieronder

Zeelt

Op deze pagina filmpjes van zeelten (tench, Tinca tinca)

• Zeelten zijn bijna altijd herkenbaar aan littekens en rafels aan hun vinnen. Gedurende het zomerseizoen zijn ook pigmentvlekken herkenbaar.
• Verder blijven ze vaak gedurende het jaar op één plek (of in elk geval in maar twee of drie trajecten) en ze zwemmen vaak samen met dezelfde individuen.
• Kijk op de pagina visonderzoek voor gedetailleerder informatie over wat o.a. de individuele zeelten zo uniek maakt in de Leidse grachten.

6 september 2023

Eén oude bekende en drie nieuwe zeelten. Of is dat wel zo? In elk geval hebben ze nieuwe kenmerken.

• Begin september 2023, tijdens de warme nazomerweek (Indian Summer), lieten vier zeelten en een brasem zich geregeld zien in het visreservaat.
• Het stoffige water in het filmpje hierboven wordt behalve door de actieve vissen ook veroorzaakt door blauwalg (de kleine groene korreltjes) en micro-algen. Normaliter sterven die af in september als de watertemperatuur onder de 18 graden zakt, maar dat zal nog wel even duren: het was op de dag van de opname 22 graden.
• Z-26 ('Spaghetti') kennen we al sinds 26 juni 2014. Hij is daarna ook in 2015, 2016 en 2018 weer gezien. In 2015 was de poliep/het uitgroeisel aan zijn linker kieuwdeksel verdwenen; dat zagen we tijdens het zaklampvissen. In september 2023 was via de snorkelmethode duidelijk te zien dat de linker kieuwdeksel een inkeping had gekregen; dat klopt dus met de waarneming uit 2015.
• 'Link' (Z-61) is nieuw in het Smoelenboek: dit jaar zagen we hem voor het eerst. Alhoewel: zijn witte linkeroog viel ons nu pas op. (Let op: Z-49 heeft een wit rechter oog; dat dier heet 'Eagle Eyed Cherry'.)
• Het is nu zaak om aan de hand van de 58 andere Smoelenboektekeningen van Zeelten uit de wijk te verifiëren of Link niet toch al onder een ander nummer bekend staat, maar zonder dat witte linker oog (veroorzaakt door een parasiet).
• Dezelfde identificatie-uitdaging geldt voor 'Krokodil André' (Z-62). Zijn onderlip is dit jaar vervormd geraakt; het kan zijn dat dit exemplaar de afgelopen jaren al een keer is vastgelegd.
• Het kost echter veel tijd om alle dieren uit te tekenen en de beelden te vergelijken. Heb geduld!
• Op https://onderwaterinleiden.nl/smoelenboek-havenwijk-zuid zul je de meest spraakmakende individuen vanzelf terugzien.

September 2023 (Indian Summer-week)

Zeelt-11, Vlek (uit het Smoelenboek)

Juni 2023

Mei 2023

2022 en daarvoor

Two items filmed in Voorschoten. Lots of parasites on the older males:

The images captured below were made in Leiden